«Εχορταριάσαν τα στενά, κι οι ρήμες ασχημήσαν…, θανατικόν επέσωσεν εις το νησίν της Ρόδου…, τι ήτον ετούτο το κακό το μέγαν και μυστήριον…, κι έφαεν τους αθρώπους της με λυμασμένην πείναν…»…

Το ποίημα «Το θανατικό της Ρόδου» του Εμμανουήλ Λιμενίτη-Γεωργηλλά,  γράφτηκε το 1498 και αναφέρεται στην επιδημία πανούκλας που ξέσπασε στην ιπποτοκρατούμενη πόλη της Ρόδου, τον Οκτώβριο του 1498 και αποδεκάτισε άντρες, γυναίκες και παιδιά μέχρι το καλοκαίρι του 1500.

Στο ποίημα, που διαθέτει στοιχεία ιστορικού θρήνου, ο Γεωργηλλάς παρουσιάζει την επιδημία ως «δίκαιη θεία τιμωρία», διότι εκείνη τη συγκεκριμένη περίοδο στη Ρόδο οι άνθρωποι έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, έρεπαν πως τον ελεύθερο ερωτισμό και ήταν άπληστοι. Η αλήθεια ωστόσο ήταν άλλη!

Η πανούκλα είχε εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη από τα ποντίκια που κρύβονταν στα αμπάρια των πλοίων, κι η Ρόδος ήταν λιμάνι! Είχε αποδεκατίσει το 1/3 του πληθυσμού της και από τα στοιχεία που υπάρχουν από τα 80 εκατομμύρια που ζούσαν στην Ευρώπη, επέζησαν μόλις τα 30 εκατομμύρια.

Η πανδημία έπληξε και τη Ρόδο χωρίς να κάνει εξαιρέσεις, όπως γράφει ο ηλικιωμένος ποιητής του 15σύλλαβου, και  χωρίς να εξαιρέσει ούτε τις όμορφες Ροδίτισσες.

Έτσι εκτός των άλλων, αμέτρητοι έρωτες έμειναν ανεκπλήρωτοι, κι έναν τέτοιον περιγράφει στο «Παραμύθι της Ροδοδαφνούσας»  η έκθεση που παρουσίασε το Μεσαιωνικό Ρόδο τις προηγούμενες ημέρες στο Συσσίτιο.

Η πρόεδρος του Μεσαιωνικού Ρόδου Άννα Αχιολά, μιλά  για το λοιμό της Ρόδου, λίγο πριν το τέλος της κυριαρχίας των Ιπποτών, κι ενώ η μοίρα του νησιού θα του έφερνε σε λίγο τους κατακτητές Τούρκους.

 Τι ήταν ο «μαύρος θάνατος», γιατί τον είπαν έτσι;

«Μαύρος θάνατος» ονομάστηκε η πανδημία πανούκλας ή πανώλης στις τρεις της μορφές (σηψαιμική, βουβωνική, πνευμονική) που χτύπησε όλη την Ευρώπη (1348-1350) και εξόντωσε το 1/3 του πληθυσμού της. Κατ΄ άλλους η πανούκλα αποδεκάτισε το μισό πληθυσμό της Ευρώπης του Μεσαίωνα. Η πανδημία προκάλεσε τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων από οποιοδήποτε άλλο γεγονός στην ιστορία και χαρακτηριστικά έλεγαν ότι σε κάποιες περιοχές, οι επιζώντες δεν ήταν αρκετοί για να θάψουν τους νεκρούς.

Ποια είναι ακριβώς η περίοδος του Μεσαίωνα;
Μεσαίωνας θεωρείται η περίοδος περίπου 1.000 ετών από τον 5ο αιώνα μΧ έως τον 15ο αιώνα και το τέλος του σηματοδοτείται για πολλούς, από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453.

Πώς προέκυψε η πανούκλα, από πού προήλθε και πώς εξαπλώθηκε;
Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι προήλθε από τους Μογγόλους, που πολεμούσαν ενάντια των Γενοβέζων όταν πολιορκούσαν την Κάφα, μια πόλη κοντά στην Κριμαία της Ουκρανίας. Υπάρχουν αναφορές ότι οι πολιορκητές έδεναν πτώματα ανθρώπων που υπέκυψαν στην πανώλη, πάνω σε καταπέλτες και εν συνεχεία τα εκσφενδόνιζαν μέσα στην πολιορκημένη πόλη. Αν και οι κάτοικοι της Κάφα έριξαν όλα αυτά τα πτώματα απευθείας στη θάλασσα ωστόσο μπορεί κανείς εύκολα να καταλάβει πως η πανώλη πέρασε στους κατοίκους της Κάφα, τους Γενοβέζους.

΄Εφτασε στη Δυτική Ευρώπη από τους Γενοβέζους το 1347 και πέρασε στην Αγγλία ένα χρόνο αργότερα. Για να μειωθεί ο κίνδυνος μετάδοσης της πανούκλας όλα τα καράβια από το 1347 και μετά απομονώνονταν για 40 μέρες. Απ΄ αυτό το γεγονός προέκυψε η γαλλική έκφραση une guarantaine de jours δηλαδή «40 μέρες» και έφτασε στις μέρες μας ως «καραντίνα». Ωστόσο από χώρα σε χώρα η ασθένεια εξαπλώθηκε περισσότερο από τη μετακίνηση κυρίως εμπορικών πλοίων που έφεραν μολυσμένα τρωκτικά στα αμπάρια τους. Η νόσος εμφάνισε κι άλλα κρούσματα μέχρι το 1665 οπότε και υποχώρησε, για άγνωστο λόγο.

 Τι πίστευαν τότε οι άνθρωποι, για ποιο λόγο εμφανίστηκε πανδημία;
Για τη διάδοση της αρρώστιας στην περίοδο του Μεσαίωνα που κατακλυζόταν από δεισιδαιμονίες, ενοχοποιήθηκαν οι γάτες, οι Εβραίοι… Η πανούκλα έγινε η αφορμή να ξεκινήσει τότε ο μεγαλύτερος διωγμός των Εβραίων από την Ευρώπη γιατί θεωρήθηκε ότι «αυτοί οι άπιστοι μόλυναν τα νερά»! Ο Πάπας αποκάλεσε τις γάτες όργανα του σατανά, οι γάτες εξοντώθηκαν σε βαθμό τέτοιο που οδήγησε στην υπέρογκη αύξηση των ποντικιών. Όμως όπως αποδείχτηκε, η νόσος εξαπλωνόταν από τους ψύλλους που παρασιτούσαν στα τρωκτικά, κι αυτό συνέβαλε στην εξάπλωσή της.  Άλλωστε οι γάτες συχνά στο Μεσαίωνα ενοχοποιούνταν ως διαβολικά όντα. Άλλες φορές πάλι ενοχοποιήθηκε η έκκληση ηθών και ο ελεύθερος έρωτας οπότε η κοινωνία συχνά στρεφόταν σε λιτανείες για την αντιμετώπιση της νόσου.

Η Ρόδος πόσο επηρεάστηκε από την πανούκλα;
Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για τις επιπτώσεις της πανούκλας στη Ρόδο, προέρχονται από ένα μακροσκελές ποίημα του Ρόδιου Εμμανουήλ Λιμενίτη-Γεωργηλλά, με τον τίτλο «Το θανατικό της Ρόδου» που γράφτηκε το 1498 και προφανώς αναφέρεται σε ένα μεταγενέστερο κρούσμα της πανδημίας, απ΄ αυτό του 1350. Το ποίημα δεν έχει ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία, αποτελεί όμως μία από τις πιο σημαντικές πηγές άντλησης πολιτισμικών στοιχείων της εποχής.

Σχετικά πρόσφατα κυκλοφόρησε μάλιστα η μελέτη  έκδοσής του από τον St. Henrich (ομότιμου καθηγητή του πανεπιστημίου της Λειψίας) σε έκδοση του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη.  Το ποίημα, σε στίχο 15σύλλαβο είναι γραμμένο στη Μεσαιωνική διάλεκτο της Ρόδου και στο βιβλίο παρατίθεται η απόδοσή του και στη δημοτική. Το χειρόγραφο «Το θανατικό της Ρόδου» βρίσκεται σήμερα στη βιβλιοθήκη των Παρισίων.

«… θνήσις και μόρος εκ Θεού και παίδευσις η εκ τούτου, θανατικόν επέσωσεν εις το νησίν της Ρόδου… τι ήτον ετούτο το κακό το μέγα και μυστήριον και το πικρόν θανατικόν, το φοβερόν κριτήριον; Οπου ΄λθε κ΄ηύρε την πτωχήν την Ρόδον την μισκήνα, και έφα τους αθρώπους της με λοιμασμένην πείναν, και θέρισε τον  ‘πίσκοπον και ‘κοψε τους παππάδες, διακόνου και ‘κλησσιαστικούς και τους ξαγορευτάδες και πίκρανε τους γέροντες και θλιψεν ταις μανάδες, ταις κόρες, ταις ανέγλυταις και ταις οικοκυράδες..., ...εχορταριάσαν τα στενά, κι οι ρύμες ασχημήσαν...»...

 Για πόσο καιρό έπληξε τη Ρόδο το θανατικό και ποιους έπληξε;
Στο ποίημα του Γεωργηλλά, περιγράφεται η διάσταση που πήρε η πανούκλα στη Ρόδο επί 20 μήνες, ξεκληρίζοντας αδιακρίτως την τοπική κοινωνία ενώ ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στις όμορφες νεαρές κοπέλες που χάθηκαν απ΄ το θανατικό. Η Ρόδος κάποιες περιόδους της ιπποτοκρατίας γνώρισε ευμάρεια και περιγράφονται χαρακτηριστικά από το Γεωργηλλά, οι όμορφες Ροδίτισσες και η ενδυμασία τους που ήταν ιδιαίτερα πλούσια, με βελούδινα υφάσματα και χρυσά αλυσιδάκια και δεν ξεχώριζαν απ΄ τις αρχόντισσες της Δύσης. Όλα αυτά χάθηκαν την περίοδο του θανατικού.

«Ώ ουρανέ, κατάστερε, ήλιε και φεγγάρι, όρη, βουνά και θάλασσα, γη  της Ρόδου, τα άρη, κλαύσατε και θρηνήσετε τες άτυχες τες κόρες που ήσαν, λέγω, εξάκουστες στου κόσμου όλες τες χώρες».
 Και γίνεται στο σημείο αυτό παράκληση στη φύση από τον  Γεωργηλλά να συμμεριστεί το θρήνο για τις Ροδίτισσες που χάνονταν από το μαύρο θάνατο. Και σε άλλο σημείο λέει:

 «Εμέ το θαύμα σφάζει μου, τα μέλη μου χαλούσι, κι εκόντανεν η γλώσσα μου, τα χείλη μου σιγούσι, διατί άπτει η καρδούλα μου σαν μια φλόγα μεγάλη κι από τον θρήνον τον πολύν έχασα το κεφάλι, κι εθάμπυναν τα μάτια μου από το πέ και κλάψε. Αλί, Χριστέ μου», να λαλώ «τον θάνατον σου πάψε. Πλάστη μου, διατί οργίσθηκες στην Ρόδον την μισκίναν; Για στρέψε την απόφασην και τα πικρά σου κείνα, κι ας έλθει το συμπάθιον σου, το έλεος σου ας φτάσει, κι ως πότε Χάρου το σπαθίν το αίμα δια να στάσσει;»

Πού την αποδίδει την ασθένεια ο ποιητής, τι λέει ότι έφταιξε;
 Ο Γεωργηλλάς,  πίστευε ότι η ασθένεια ήταν θεϊκή κατάρα και ακολουθεί στο ποίημά του μία παραδοσιακή χριστιανική κοσμοθεωρία της εποχής που αποδίδει την αρρώστια όπως και τις φυσικές και άλλες καταστροφές, στις αμαρτίες των ανθρώπων. Κυρίως στον ελεύθερο έρωτα, στα τυχερά παιχνίδια και στην απληστία. Στη Ρόδο, επί μαγιστρείας Πιέρ Ντομπισόν, είναι καταγεγραμμένη η ροπή  μέρους της τοπικής κοινωνίας στον τζόγο (στοιχήματα, ζάρια) όπως και στην έκκληση ηθών (μοιχεία, συναναστροφή με αλλόθρησκους).

Άλλωστε η Ρόδος ήταν λιμάνι το οποίο «έφερνε» από πανούκλα μέχρι πορνεία. Για τα φαινόμενα αυτά ο Μέγας Μάγιστρος θέσπισε τιμωρίες και έφτασε να περιλάβει σ΄ αυτές και την καύση στην πυρά αν και δεν διασώζονται στοιχεία που να φανερώνουν ότι έφτασε ποτέ να εφαρμόσει αυτή την ποινή. Γίνονταν ωστόσο λιτανείες με αυτομαστίγωση γιατί με την αυτοτιμωρία νόμιζαν ότι θα τους συγχωρούσε ο Θεός για τα αμαρτήματα και θα έπαιρνε πίσω την… κατάρα.

 Το Μεσαιωνικό Ρόδο, αναβίωσε το Θανατικό της Ρόδου με μία Έκθεση. Τι ακριβώς κάνατε;

Πριν μερικές μέρες το Μεσαιωνικό Ρόδο εγκαινίασε θεματική έκθεση φωτογραφίας Video Art, με τίτλο «Το παραμύθι της Ροδοδαφνούσας», εμπνευσμένο από την πρώτη μεγάλη πολιορκία της Ρόδου το 1480 μ.Χ και την επιδημία του «μαύρου θανάτου» που ακολούθησε αφήνοντας πίσω του αμέτρητους νεκρούς, αλλά και ανεκπλήρωτους έρωτες. Το παραμύθι της Ροδοδαφνούσας αφηγείται την ιστορία ενός μοιραίου έρωτα στα χρόνια του θανατικού.  Η έκθεση παρουσιάστηκε στο παλιό Συσσίτιο από τις 26 έως τις 31 Οκτωβρίου, με τη στήριξη του Μουσείου Νεοελληνικής Τέχνης ενώ έχει παρουσιαστεί και στο Μεσαιωνικό Φεστιβάλ Κύπρου.

Πώς το αντιμετώπιζαν τότε το θανατικό πέρα από τις λιτανείες και τις αυτομαστιγώσεις; Υπήρχαν γιατροί, υπήρχε φάρμακο;
Οι γιατροί την εποχή εκείνη δεν μπορούσαν να εντοπίσουν αμέσως τη νόσο, καθώς θεωρήθηκε ότι η μετάδοσή της γινόταν με τη σωματική επαφή, με την επαφή με ρούχα και κλινοσκεπάσματα. Με βάση αυτή την αντίληψη είχε δημιουργηθεί ένα «υποχθόνιο» κοστούμι. Όταν οι γιατροί έπρεπε να επισκεφτούν έναν άρρωστο έπρεπε να φορούν αυτό ειδικά. Νόμιζαν ότι η μάσκα με ράμφος που χρησιμοποιούσαν η οποία παρίστανε το γένος των Νεφελίμ, Σαχερνέχ, με κεφάλι πουλιού και σώμα ανθρώπου, απέκρουε τη νόσο. Η λειτουργία του ράμφους ήταν τέτοια ώστε να προστατεύει το γιατρό από την αποκρουστική μυρωδιά των ασθενών. Η άκρη του ράμφους ήταν γεμάτη με έντονο άρωμα βοτάνων που καθάριζε την αναπνοή από τη συνεχή δυσωδία της πανούκλας. Οι πλουσιότεροι γιατροί φορούσαν ράμφη κατασκευασμένα από χαλκό. Ωστόσο τίποτα δεν κατάφεραν, ο μαύρος θάνατος θέρισε το 1/3 του πληθυσμού της Ευρώπης και της Ρόδου.

Πηγή: Η ΡΟΔΙΑΚΗ