Η βιομηχανική κληρονομιά της Δωδεκανήσου

Μίκας Μιχαλάκη, αρχιτέκτονος

Η βιομηχανική κληρονομιά της Δωδεκανήσου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Το ιστορικό πλαίσιο, το κτηριακό δυναμικό, οι βιομηχανικές ζώνες, ο μετασχηματισμός τους, καθώς και η επανένταξη κάποιων εξ΄αυτών στο σύγχρονο αστικό ιστό αποτελούν αναμφίβολα ζητήματα μελέτης, προστασίας, διαχείρισης και διατήρησης.

Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου της Ιταλοκρατίας (1912-1923) η βιομηχανική δραστηριότητα της Δωδεκανήσου δεν ήταν άξια λόγου, καθώς οι λιγοστές βιοτεχνικές μονάδες που υπήρχαν εξυπηρετούσαν κυρίως τις ανάγκες του ντόπιου πληθυσμού και κατεργάζονταν μόνο προϊόντα τοπικής παραγωγής. Τα επόμενα χρόνια ο βιομηχανικός τομέας αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς και κυριάρχησε στην οικονομία των Δωδεκανήσων και κυρίως της Ρόδου. Οι κλάδοι που αναπτύχθηκαν περισσότερο κατά το χρονικό διάστημα 1923-1936 ήταν η καπνοβιομηχανία, η αλευροβιομηχανία, η κεραμοποιία, η σαπωνοποιία, η οινοποιία, η ταπητουργία και η ελαιουργία. Στη βιομηχανική έκρηξη της περιόδου αυτής βοήθησαν σημαντικά οι χρηματοδοτήσεις από τις ιταλικές τράπεζες Ιτάλια, Σιτσίλια και Ρόμα, ειδικοί δασμοί και κίνητρα, καθώς και η μετακίνηση έμπειρων ιταλών τεχνιτών και η απασχόλησή τους στις τοπικές βιομηχανίες.

Γνωστοί Ιταλοί αρχιτέκτονες, όπως ο Florestano Di Fausto και ο Rodolfo Petracco υπήρξαν οι δημιουργοί αξιόλογων βιομηχανικών συγκροτημάτων και κτηρίων, αρκετά εκ των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών, τα περισσότερα από τα οποία ακολουθούν τις αρχές του Διεθνούς Στυλ, με λειτουργικές κατόψεις, λιτότητα και όψεις χωρίς έντονο διάκοσμο και χρωματισμούς, παρουσιάζονται παρακάτω:

Δημοτικά Σφαγεία
Το κτήριο των δημοτικών σφαγείων βρίσκεται επί της οδού Αυστραλίας, στη βιομηχανική ζώνη της περιοχής Κόβα και αποτελεί έργο του Florestano Di Fausto το οποίο ολοκληρώθηκε το 1925. Έχει γεωμετρική κάτοψη, το κεντρικό κτίσμα είναι υπερυψωμένο και επιβλητικό και οι όψεις του λιτές με οξυκόρυφα και ορθογωνικά ανοίγματα. Χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο μνημείο πριν από τέσσερα χρόνια και δυστυχώς παραμένει εγκαταλειμμένο μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με πρόσφατα δημοσιεύματα, στόχος της δημοτικής αρχής είναι η μετατροπή των παλιών σφαγείων σε χώρο πολιτισμού και ψυχαγωγίας, επένδυση συνολικού εκτιμώμενου κόστους 3.000.000 ευρώ.

Ηλεκτρική Βιομηχανία - ΔΕΗ
Η Ηλεκτρική Βιομηχανία – Societa Industrie Elettriche Rodi ιδρύθηκε το 1921 σε κτίσμα που βρίσκεται στην είσοδο της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου. Αρχιτέκτονας υπήρξε πιθανότατα ο Rodolfo Petracco, ο οποίος ακολούθησε το χαρακτήρα και τα μορφολογικά στοιχεία των γειτονικών κτηρίων ιπποτικής αρχιτεκτονικής. Σήμερα στο κτήριο στεγάζονται οι διοικητικές υπηρεσίες της ΔΕΗ.

Οινοποιείο C.A.I.R.
Η Αγροτική Βιομηχανική Εταιρεία Ρόδου – Compagnia Agricola Industriale Rodi ιδρύθηκε το 1928. Αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελεί μια από τις κορυφαίες οινοποιητικές μονάδες της Ρόδου, διαθέτοντας τα προϊόντα της τόσο εντός, όσο και εκτός Ελλάδος. Το κτηριακό συγκρότημα όπου στεγαζόταν η εταιρεία επί της οδού Καποδιστρίου σήμερα παραμένει εγκαταλειμμένο, καθώς η τελευταία εδώ και δέκα περίπου χρόνια έχει μεταφερθεί σε σύγχρονες εγκαταστάσεις επί της λεωφόρου Ρόδου –Λίνδου. Το παλιό κτίσμα βρίσκεται στη βιομηχανική περιοχή Κόβα, εντός οικοπέδου 4.228,30 τετραγωνικών μέτρων. Παρουσιάζει ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά, καθώς συνδυάζει τοξωτά ανοίγματα, επιμήκη στοά, λιτές όψεις και μεγάλο αύλειο χώρο γύρω από τον οποίο οργανώνονται οι δεξαμενές και οι χώροι ωρίμανσης του κρασιού. Σκοπός της εταιρείας είναι η αξιοποίηση των κτηριακών εγκαταστάσεων με τη μέθοδο της αντιπαροχής και η διατήρηση των ιστορικών στοιχείων.

Αλευροβιομηχανία S.A.M.I.C.A.
Η αλευροβιομηχανία S.A.M.I.C.A. – Societa Anonima Molitoria Industriale Commerci Affini βρίσκεται επί της οδού Αυστραλίας και κατασκευάστηκε το 1938 από ιταλό επιχειρηματία. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτήριο με καθαρούς όγκους και λιτές όψεις. Το συγκρότημα περιήλθε στα χέρια του έλληνα επιχειρηματία Επαμεινώνδα Σουλούνια από το 1947 έως το 1990, ενώ μόλις πριν από λίγα χρόνια και μετά από πλειστηριασμό, αγοράστηκε από την εμπορική εταιρεία Κυπριάδης με σκοπό τη μετατροπή του σε ξενοδοχείο. Την ίδια χρονιά, το 2006, η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων με σκοπό τη διάσωσή του και γνωρίζοντας τις προθέσεις του επιχειρηματία ξεκίνησε την απαραίτητη διαδικασία χαρακτηρισμού του ως διατηρητέου μνημείου με στόχο τη διάσωση όχι μόνο των κτηριακών εγκαταστάσεων αλλά και του μηχανολογικού εξοπλισμού. Δυστυχώς, δύο χρόνια αργότερα η εκδήλωση πυρκαγιάς προκάλεσε σημαντικές φθορές στο εσωτερικό και στο σκελετό του κτηρίου.

Καπνοβιομηχανία Τ.Ε.Μ.Ι.
Η καπνοβιομηχανία Τ.Ε.Μ.Ι. – Tabacchi Egei Manifattura Italiana ιδρύθηκε το 1926 και οι κτηριακές εγκαταστάσεις της που βρίσκονται στη συμβολή των οδών Κομνηνών και Αγίων Αναργύρων ολοκληρώθηκαν ένα χρόνο περίπου αργότερα. Αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα εργοστάσια παραγωγής και επεξεργασίας καπνού την περίοδο εκείνη στην περιοχή, παράγοντας υψηλής ποιότητας προϊόντα και απασχολώντας πολυάριθμο εργατικό προσωπικό. Σήμερα στο κτήριο αυτό στεγάζονται το 1ο Γυμνάσιο και το 3ο Λύκειο Ρόδου. Πρόκειται για ένα λιτό κτίσμα, χωρίς έντονο διάκοσμο, με μεγάλη επιβλητική είσοδο και ορθογώνια ανοίγματα στις κύριες όψεις του που είναι επενδεδυμένες με pietra finta.

Κεραμουργείο ICARO
Το κεραμουργείο ICARO – La Societa Industria Ceramiche Artistiche Rodio Orientali ιδρύθηκε το 1928. Το πρώτο εργοστάσιο της εταιρείας βρισκόταν στην Παλιά Πόλη και συγκεκριμένα στη γωνία της οδού Ιπποτών και της πλατείας Μουσείου. Μετά το βομβαρδισμό του όμως κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι εγκαταστάσεις του μεταφέρθηκαν στην περιοχή Κόβα. Υπήρξε ιδιαιτέρως γνωστό στην Ελλάδα και το εξωτερικό για την παραγωγή πιάτων, αγγείων και ειδών λαϊκής τέχνης με πρώτες ύλες εισαγόμενες από την Ιταλία, συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη του νησιού. Επιθυμία του ιδιοκτήτη ήταν η δημιουργία δημοτικής σχολής κεραμουργίας στο χώρο του εργοστασίου με στόχο τη διάσωση της παράδοσης και της τέχνης της ροδιακής κεραμικής. Δυστυχώς όμως αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ και το εργοστάσιο πουλήθηκε. Σήμερα, δεν υπάρχουν πια ούτε οι εγκαταστάσεις αυτού, καθώς κατεδαφίστηκαν πριν από πολλά χρόνια.

Πλινθοκεραμοποιείο S.A.I.C.A.
Το πλινθοκεραμοποιείο S.A.I.C.A. – Societa Anonima Industriale Comerciale Agricola ιδρύθηκε το 1929. Οι εγκαταστάσεις του βρίσκονται στο χωριό Γεννάδι, στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού, καθώς στην περιοχή αυτή υπήρχε άφθονη άργιλος, απαραίτητο συστατικό για την παραγωγή των πλίνθων. Το εργοστάσιο σε περιόδους ακμής παρήγε 7.000.000 τεμάχια, πλίνθους και κεραμίδια, ανά έτος, ενώ σύμφωνα με πληροφορίες από τo κεραμοποιείο αυτό προέρχονταν τα ελαφριά τούβλα που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του τρούλου της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για ένα σύνολο κτισμάτων στο κέντρο του οποίου κατασκευάστηκε υψικάμινος ύψους 45 μέτρων, κατασκευή πειραιώτη τεχνίτη με βάση τα σχέδια του μηχανικού Mario Bonetti. Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η λειτουργία του διεκόπη, ενώ το 1950 μετονομάστηκε σε Ανώνυμος Κεραμουργική Εταιρεία Ρόδου Α.Κ.Ε.Ρ. και πέρασε στην ιδιοκτησία του ελληνικού δημοσίου. Τα οικονομικά προβλήματα και η χαμηλή ποιότητα των προϊόντων είχαν ως αποτέλεσμα την κακή λειτουργία του εργοστασίου και την έκθεσή του σε δημόσιο πλειοδοτικό πλειστηριασμό το 1972. Οι νέοι ιδιοκτήτες εκσυγχρόνισαν και επέκτειναν τις εγκαταστάσεις, δημιουργώντας ένα από τα καλύτερα εργοστάσια κεραμουργίας στη χώρα. Δυστυχώς όμως τα επόμενα χρόνια λόγω πολλών προβλημάτων που οφείλονταν κυρίως στο κόστος μεταφοράς των πρώτων υλών και στον αθέμιτο ανταγωνισμό, οδηγήθηκαν στη σφράγιση του εργοστασίου, το οποίο έκλεισε οριστικά το 1996.

Μεταξοβιομηχανία
Στο νότιο τμήμα του νησιού, στο χωριό Κατταβιά, βρίσκεται το εργοστάσιο όπου κάποτε γινόταν επεξεργασία κουκουλιών και παραγωγή μεταξιού. Χτίστηκε επί Ιταλοκρατίας, ενώ οι κτηριακές εγκαταστάσεις του καταλάμβαναν μεγάλη έκταση και περιλάμβαναν πέρα από τους απαραίτητους χώρους κατεργασίας, τραπεζαρία, αποθηκευτικούς χώρους και χώρους διαμονής των εργατών. Δυστυχώς κατά τη διάρκεια της βρετανικής κυριαρχίας, η βιομηχανία σταμάτησε τη λειτουργία της και τα επόμενα χρόνια τα κτίσματα χρησιμοποιήθηκαν από τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους της περιοχής. Το 1998 χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέο μνημείο, αλλά μέχρι σήμερα παραμένει εγκαταλειμμένο και δεν έχει πραγματοποιηθεί καμία συντήρηση και επισκευή.

Όσον αφορά τα υπόλοιπα νησιά της Δωδεκανήσου, σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις συναντάμε στην Κω και την Κάλυμνο. Στην Κω αναπτύχθηκε κυρίως η καλλιέργεια αμπελιών και οπωροκηπευτικών, η αγγειοπλαστική, η παραγωγή οικοδομικών υλικών, καθώς και η ελαιοκαλλιέργεια και η παραγωγή σουσαμιού. Σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις είναι το Οινοποιείο της Κω και η Α.ΒΙ.ΚΩ στην οποία γινόταν επεξεργασία γεωργικών προϊόντων. Τέλος, στην Κάλυμνο συναντά κανείς κυρίως βιοτεχνικά κτίσματα στις περιοχές Πατήθριες, Βουβάλη και Λαφάσι. Τα περισσότερα εξ’αυτών είναι αποθηκευτικά κτήρια επεξεργασίας, συσκευασίας και διανομής σφουγγαριών, μηχανουργεία, ξυλουργεία, σιδηρουργεία, ποτοποιεία και ένα παλιό ταπητουργείο, το οποίο δυστυχώς δε σώζεται μέχρι σήμερα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Άρθρα από το βιβλίο ‘Η βιομηχανική κληρονομιά της Δωδεκανήσου’, ΤΕΕ, Επιμελητήριο Δωδεκανήσου, Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Δωδεκανήσου, Ρόδος, 2009:
• Κόκκινος Μ. "Ο αλευρόμυλος της Ρόδου"’. σελ. 55-59.
• Μαργιέ Α. ‘Το συγκρότημα των δημοτικών σφαγείων στη Ρόδο. Ανάλυση-Τεκμηρίωση και πρόταση αποκατάστασης.’ σελ. 151-157.
• Μαργιέ Α., Χαλβατζή Φ. ‘Ιταλικά βιομηχανικά συγκροτήματα στο νησί της Ρόδου’. σελ. 29-37.
• Μυλωνάς Ν. ‘Μια πρώτη ματιά στην βιομηχανική κληρονομιά του νησιού της Κω: τα συνεταιριστικά βιομηχανικά συγκροτήματα της Κω’. σελ. 197-205.
• Παπασταματίου Ν. ‘Το χρονικό της βιομηχανικής ανάπτυξης στη Δωδεκάνησο μετά την ενσωμάτωση’. σελ. 25-28.
• Πασχαλίδης Γ. Βιομηχανικά και προβιομηχανικά κτίρια στη Ρόδο και στην Κω. Μια πρώτη καταγραφή’. σελ. 175-181.
• Ρούσσου Ε. ‘Βιοτεχνικές εγκαταστάσεις στην Κάλυμνο’. σελ. 218-228.
• Σαλαμαστράκης Δ. ‘CAIR ογδόντα χρόνια δημιουργίας. Ανώνυμος Γεωργική και Βιομηχανική Εταιρεία Ρόδου Κ.Α.Ι.Ρ’. σελ. 81-88.